Kunnen we uit de aanpak van de coronacrisis lessen trekken voor de strijd tegen de klimaatcrisis? En welke rol kunnen zowel wetenschappers als wetenschapsjournalisten daarbij spelen? ‘Tegenover desinformatie en polarisering passen kritische onpartijdigheid, sensibilisering en hoop geven. Want net zoals bij de strijd tegen het virus, hebben we iedereens inzet nodig.’
Charlotte Michils & Robbe Vandegehuchte
(Foto: Belga)
Op 10 november organiseerde de Federale Raad voor Duurzame Ontwikkeling (FRDO) een druk bijgewoond online seminarie over wetenschapscommunicatie in tijden van corona en klimaatcrisis. Onder meer klimaatexpert Jean-Pascal van Ypersele voerde het woord. Climate change is real, it’s us, it’s bad but there’s hope, zo vatte hij de inzet van het debat samen. De enige vraag die rest, is hoe we mensen wereldwijd zover krijgen dat ze hun kop niet langer in het zand steken en tot gedragsverandering overgaan.
Een vergelijking met de coronacrisis is onvermijdelijk. Maar terwijl COVID-19 ons als mens belaagt, vormt de klimaatverandering een bedreiging voor de mens en het hele ecosysteem rondom. “Tegen klimaatverandering zit er helaas ook niet zomaar een vaccin aan te komen”, aldus van Ypersele. Tegelijk kun je niet anders dan ‘jaloers’ zijn op de sense of urgency met betrekking tot corona. “Het was onmiddellijk alle hens aan dek, overheden liepen elkaar voor de voeten en het regende steunmaatregelen. Meer nog: corona was en is zo overheersend dat er voor het klimaatdossier nauwelijks nog aandacht overbleef.”
Dat moet dringend opnieuw anders, en de grootste uitdaging daarbij is om iedereen mee te krijgen in de noodzakelijke ommezwaai. “Dat betekent ingaan tegen een status-quo, wat nooit makkelijk is. Niemand boet graag in op zijn gemak.” Bovendien moet er nog altijd stevig worden opgebokst tegen klimaatontkenners en complotdenkers. Volgens wetenschapsjournalist Christophe Schoune is het daarbij belangrijk de tegenstander goed te kennen. “Gezonde scepsis moet kunnen, maar je hebt ook figuren die bewust verwarring zaaien en valse argumenten rondstrooien. Vroeger deed de tabaksindustrie dat over het verband tussen tabak en kanker, vandaag doet de fossiele industrie hetzelfde over de link tussen hun activiteit en het broeikaseffect.”
Tegenstrategieën zijn nodig. Focus op de feiten en vestig niet onnodig de aandacht op fake news, aldus Schoune. Ga voor eenvoud en skip het teveel aan details en ballast. Geef duiding. Wees je bewust van het belang van een goed narratief, metaforen incluis. Pas je communicatie aan in functie van je publiek. En bovenal: geef hoop en reik oplossingen aan. De crisis als uitdaging.
Vergiftigde debatten
Tim Pauwels krijgt als ombudsman bij de VRT Nieuwsdienst dagelijks te maken met het vraagstuk van desinformatie en fake news. “Iemand beweerde onlangs dat het smelten van de ijskappen geen enkel probleem vormt, want als een ijsblokje smelt in een glas water, blijft dat waterpeil ook gelijk. Op zich klopt zo’n testje fysica wel, maar onze planeet zit natuurlijk iets complexer in elkaar dan een glas water. Gelukkig komt flagrante desinformatie minder en minder voor. Vandaag hebben we vooral een probleem met stemmingmakerij en kromredeneringen op honderden fake newsaccounts.”
Alles factchecken is weliswaar onbegonnen werk. Voor Pauwels is dan ook essentieel dat redacties zelf hun kritische onpartijdigheid behouden – wat overigens niet hetzelfde is als neutraliteit. “Journalistiek is te veel een dit dat verhaal geworden. Maar twee kanten van iets belichten wordt moeilijk als het gaat over feiten tegenover een visie die feiten aan de kant schuift. In dat geval moet je niet neutraal zijn, wel kritisch en onpartijdig.” Ook transparantie is daarbij een must. “Journalisten zitten nog te vaak in de preekstoel”, zegt Pauwels. “Geloof ons. Terwijl ze meer over hun methodes zouden moeten spreken, en waarom die uniek is in de zoektocht naar waarheid.”
VUB-hoogleraar Ike Picone beaamt hoe moeilijk het is om tegen desinformatie in te gaan. “Mensen zullen informatie die hen in hun overtuiging sterkt, minder kritisch benaderen dan info die hen tegenspreekt. Zelfs mijn vader stelt zich vandaag vragen over Bill Gates.” Erger nog: factchecken kan ook averechts werken. Picone: “Nieuws over een liegende Trump zal zijn fans niet van gedacht doen veranderen, ze gaan hun hielen net nog dieper in het zand steken. En bij een factcheck over antivaxxers geef je uiteindelijk extra aandacht aan dat discours. Zo worden we meegezogen in een vergiftigd debat.”
Toch moeten journalisten zich blijven inzetten, met name op sociale media, aldus nog Picone. “Journalisten zitten nog teveel vast in hun eigen publicatie. Samen met de overheid en wetenschappers moeten ze meer interageren in het ecosysteem van desinformatie.” Tim Pauwels verwacht daarbij ook een inspanning van de sociale mediaplatformen zelf. “Al treden ze nu iets strenger op, choquerende of foutieve informatie gaat nog altijd viraal. Aan onze overheid om tegenover de internetgiganten kordater te zijn en resultaten te eisen. Net zoals ze dat voor sluikstorten doet.”
Jeugd
In het coronadossier zijn vooral oudere mensen kwetsbaar. In het klimaatdossier dreigen jongeren de grote dupe te worden. Tijdens het FRDO-seminar riepen jongerenvertegenwoordigers Reine Spiessens en Nadège Carlier op om hen gepaste aandacht te geven. “Nog meer dan andere nieuwsgebruikers hebben wij nood aan stevige informatiebronnen.”
Vorming tot ‘mediawijsheid’ kan daarbij helpen. “Jongeren moeten leren feiten en meningen te onderscheiden, welke ideologie schuilgaat achter een boodschap, wanneer er greenwashing is.” Even belangrijk is dat de media – samen met het onderwijs, jeugdhuizen en de ouders – jongeren tonen dat ze de macht hebben om effectief iets te doen aan de klimaatopwarming. “Sensibiliseren tegen de polarisatie. Empowering in plaats van stigmatiseren. Want net zoals bij de strijd tegen het virus, hebben we iedereens inzet nodig.”
Hier kun je, na gratis registratie, het FRDO-seminar opnieuw bekijken:
