Overslaan en naar de inhoud gaan

3 mei Werelddag van de Persvrijheid... maar valt er iets te vieren ?

3 mei is de internationale dag van de persvrijheid. Toch is het maar de vraag of er veel te vieren valt. Diverse rapporten luiden immers de alarmbel. De situatie inzake persvrijheid is vandaag zorgwekkend, aldus de Unesco, de Raad van Europa, de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa, Journalisten zonder Grenzen, het Comittee to Protect Journalists, de Internationale Federatie van Journalisten en het European Centre for Press and Media Freedom. Een analyse door Dirk Voorhoof.

Bij het nalezen van een opiniestuk van drie jaar geleden op de Werelddag van de Persvrijheid valt het op hoezeer de analyse van toen ook die van vandaag is. We verwezen toen naar de “honderden journalisten die in de gevangenis belanden of vermoord worden, verschralend mediapluralisme, beperkingen voor onthullingsjournalistiek, klokkenluiders die over de kling worden gejaagd en censuurmaatregelen tegen online-journalistiek of social media. (..) In meerdere EU-landen worden bressen geslagen in de persvrijheid of blijkt het bijzonder moeilijk om journalistieke garingsvrijheid, mediapluralisme en expressievrijheid te waarborgen (..).”. Er lijkt weinig toe te voegen aan deze vaststellingen en trends, behalve het opdoemen van fake news”, dat als fenomeen via Trump is overgewaaid uit de VS.

 

Noodtoestand

In Rusland en Turkije  is de situatie voor media en journalistiek alarmerend, en ook in Polen, Hongarije en sommige Balkanlanden gaat het de verkeerde kant op. In Oekraïne, Turkije en Frankrijk is de noodtoestand van kracht, met ernstige aantastingen van de uitings- en persvrijheid. In Turkije zitten meer dan honderd journalisten in de cel, wachtend op een (eerlijk?) proces. In Rusland wordt kritische stemmen het zwijgen opgelegd en wordt geprobeerd om het publieke debat in Europa te beïnvloeden. In vele Europese landen zorgt anti-terrorismewetgeving voor onbetamelijke beperkingen op journalistieke verslaggeving en expressievrijheid, samen met nieuwe wetgeving inzake bescherming van persoonsgegevens en bedrijfsinformatie. In Luxemburg zijn een paar weken geleden de klokkenluiders die aan de basis lagen van de mediaberichtgeving rond LuxLeaks, in beroep veroordeeld tot voorwaardelijke gevangenisstraffen en geldboetes. Kritische journalistiek, klokkenluiders en onafhankelijke nieuwsplatforms staan onder druk. Het vertrouwen in de media en de journalistiek is in vele Europese landen tanend, een sentiment dat ook politiek wordt aangezwengeld met frontale aanvallen op democratische verworvenheden, de rechterlijke macht, internationale instellingen, wetenschappelijke resultaten, en onafhankelijke of onthullende mediaberichtgeving.

Er is overigens een duidelijk verband tussen respect voor mensenrechten, persvrijheid en onafhankelijke journalistiek. In landen met grove mensenrechtenschendingen worden journalisten, bloggers en mensenrechtenactivisten vermoord, opgesloten of vervolgd. En omgekeerd, waar de persvrijheid en het publieke debat afbrokkelen, sneuvelen ook andere mensenrechten en democratische waarden. In vele landen zijn journalisten doelwit van intimidatie en geweld. Door de VN is een actieplan(link is external) afgekondigd om hiertegen op te treden en een online platform(link is external) van de Raad van Europa brengt de situatie in kaart en zet regeringen aan om geweld  tegen journalisten, vaak ook vrouwelijke journalisten, te voorkomen en de daders en opdrachtgevers voor de rechter te brengen. Het zopas gepubliceerde jaarrapport(link is external)  van de Commissaris voor de Mensenrechten in Europa benadrukt dat “we should prioritise attention to the situation of human rights defenders and the media, as defenders and journalists make the whole system of human rights protection function”.

 

Persvrijheid in België: we mogen niet klagen…

België zit in de kop van het peloton van de persvrijheid: volgens de ranking van Journalisten zonder Grenzen staan we in de top tien. We komen daarmee in de buurt van Noorwegen, Zweden, Finland, Denemarken,  Nederland, Zwitserland en IJsland, andere Europese landen met een stevige reputatie inzake mensenrechten en persvrijheid.

In België inderdaad geen aanslagen of geweld tegen mediaprofessionals, geen journalisten in de gevangenis, geen kranten of omroepen die het zwijgen wordt opgelegd. Af en toe gaat er wel eens iets verkeerd, is er een kortgedingrechter die een TV-reportage verbiedt, wordt een journalist een visum of toegang tot bepaalde bestuursdocumenten geweigerd, of wordt een hoofdredacteur of journalist  ten onrechte veroordeeld. Soms worden redacties en journalisten geïntimideerd met schadeclaims door politici of bedrijfsleiders. De inbeslagneming van de iPhone en de strafrechtelijke vervolging van de VRT-journalist die berichtte over pogingen tot beïnvloeding van justitie in de zaak van de zogenaamde kasteelmoord getuigen al evenmin van het nodige respect voor kritische en in dit geval onthullende onderzoeksjournalistiek. Maar dit zijn incidenten die ingaan tegen het gunstige juridische klimaat voor persvrijheid in België. Die persvrijheid is er dankzij allerlei grondwettelijke waarborgen, dankzij een robuuste wettelijke bescherming van journalistieke bronnen en - in de regel - door de toepassing van het Europees Mensenrechtenverdrag, inclusief het recht op expressie- en informatievrijheid. Al kan het dus altijd beter.

De mediasector worstelt zich door een economische crisis, hoewel sommige Vlaamse mediabedrijven nog flinke winsten maken en elders mediabedrijven of krantentitels opkopen. Ondertussen wordt er wel flink gesnoeid op de redacties. De kwaliteit van de journalistieke output  komt hierdoor in het gedrang.  Tegelijk is er op vele redacties nood aan meer professionele ernst en journalistieke ethiek. Er zijn instrumenten voorhanden om hieraan te remediëren, zoals de Raad voor de Journalistiek, en er is nog stevig journalistiek werk bij kranten, weekbladen, op de radio en op de Vlaamse televisieomroepen. Meer impact krijgen sommige andere nieuwsmedia zoals Apache,  DeWereldMorgen en MO*.  Ook de Vereniging van Beroepsjournalisten, de AVBB en de VVJ, kan best nog een tandje bijsteken voor het promoten en bewaken van de journalistieke kwaliteit en onafhankelijkheid. Overheidssubsidies zouden veel meer gericht moeten zijn op journalistieke productie en output, in plaats van het financieren van commerciële mediabedrijven.  En redacties en opleidingen journalistiek moeten dringend meer, in plaats van minder, aandacht besteden aan journalistieke ethiek.

Journalisten werken ondertussen vaker samen in internationale netwerken,  er ontstaan her en der inspirerende en innoverende journalistieke initiatieven, en er zijn interessante mogelijkheden voor financiering van projecten voor onderzoeksjournalistiek, zoals via Journalismfund.eu(link is external).  Ook de rol van de openbare omroep VRT als nieuwsplatform is en blijft van cruciaal belang voor de informatievoorziening in Vlaanderen.  Voortaan waakt bij de VRT ook een ombudsman(link is external) over de onafhankelijkheid, de journalistieke kwaliteit en de professionele ethiek van de nieuws- en informatieprogramma’s.

Er zijn dus lichtpunten en verbeteringen zijn mogelijk, en er is wel degelijk nog een kwalitatief journalistiek aanbod. Maar dat aanbod dreigt ondergesneeuwd te geraken in de  online omgeving van commerciële mediabedrijven en sociale media, met Google,  Facebook  en Twitter in polepositie. Ook de mediagebruikers zelf laten zich hieraan overigens vangen. Meer mediawijsheid zou aan ontvangerszijde dus goed van pas komen.

Dé uitdaging is om in de globaliserende nieuwsstromen onze positie inzake persvrijheid en onafhankelijke journalistiek veilig te stellen en er mee voor te zorgen dat een aantal zorgwekkende trends opnieuw worden omgebogen. Finaal gaat het niet enkel om persvrijheid, maar om democratie  en respect voor mensenrechten. Dat is de inzet van 3 mei, World Press Freedom Day, vandaag en morgen.


Dirk Voorhoof, Human Rights Centre UGent

 

De VUB en de ULB organiseren vandaag, 3 mei, samen met Unesco, Bozar en partners uit de mediasector de Belgische dag van de persvrijheid, Difference Day(link is external).

Onze partners